Өспүрүм өзүн кантип таанып жана баалаганды үйрөнө алат?
Өспүрүм курак адамдын жашоосундагы эң оор мезгилдердин бири болуп эсептелет. Аны өткөөл деп атоонун себеби, бул учурда баланын жүрүм-турум модели чоң адамдын жүрүм-турум моделине алмашат. Бул мезгилде өспүрүмдүн инсан катары жетилүүсү үчүн маанилүү болгон максаттардын, баалуулуктардын жана ишенимдердин жыйындысы калыптанат, булар өз кезегинде жашоосунун багытын жана маңызын камсыз кылат. Ал эми инсандык калыптанышында иденттүүлүк чоң роль ойнойт.
Кыргызстандын психологдор жана психотерапевттер ассоциациясынын президенти, "ИнтерАктив" борборунун негиздөөчүсү Михаил Мунькин менен жеке жана социалдык иденттүүлүк, ошондой эле баланын инсандыгын калыптандырууда ата-эненин ролу тууралуу маектештик.
- Жеке жана коомдук иденттүүлүк деген эмне?
- Жеке иденттүүлүк - бул "мен өзүмдү кандай аныктай алам" дегенди билдирет. Көбүнчө "инсандык" же "өзүн түшүнүү" деп аталган нерселер менен байланыштуу. Булар, айталы, мен өзүмдү күзгүдөн караганымда пайда болгон белгилүү бир ички сезимдер жана "мен" деген нерсе менен байланышкан кээ бир мүнөздөмөлөргө ээ. Мен кандаймын? Мисалы, мен - акылдуу, сулуу, чыгармачыл, активдүү, жабык, ачык, ой баскан, меймандос ж.б. Демек, "мен" сезими жана анын айланасында аныкталган мүнөздөмөлөр - жеке иденттүүлүк деп аталат.
Социалдык иденттүүлүк - биз коомдо аткарган социалдык ролдор. Бул сатып атанын, эненин, кызматкердин, кол алдындагы кызматкердин, начальниктин, микроавтобус жүргүнчүсүнүн же сатып алуучунун ролу. Социалдык иденттүүлүк - өтө татаал жана бир нече ролдордон турат. Мисалы, дүкөндөгү сатып алуучу жолугушууга бараткан мырза башка роль, же дүкөндөгү сатып алуучу бир үй-бүлөнүн атасы башка роль, дүкөндөгү сатып алуучу жалгыз бой эне болсо, анда ал башка роль. Мындай ролдордун айкалышы социалдык иденттүүлүктү берет.
Өзүн-өзү баалоо маселеси бир кыйла татаалыраак. Өзүн-өзү баалоо - бул ички баалуулуктар системасына карата жеке иденттүүлүк. Эгерде жеке иденттүүлүк менин ички баалуулуктар системама дал келсе, анда мен жагымдуу сезимдерди баштан кечирип, өзүм менен позитивдүү диалог кура алам. Мен өзүмдү мактайм, мыкты экенимди жана колумдан баары келерин айтам. Эгерде менин баалуулуктар системам ички мүнөздөмөлөрүмө дал келбесе, анда мен өзүмдү-өзүм баалабайм, колумдан келбейт деп өзүмдү сындайм. Анан адамды түнт, жабык, эч жерде көрүнбөгөнгө аракет кылган адам катары мүнөздөсө болот. Ал эми олуттуу ички сезим уялуу сезими болушу мүмкүн.
- Жеке жана коомдук иденттүүлүктүн ортосунда кандай байланыш бар?
- Кээде социалдык жана жеке иденттүүлүк ачкыч кулпуга туура келгендей болуп калышы мүмкүн. Мисалы, мен өзүмдү абдан жоопкерчиликтүү, күчтүү, оор кырдаалдарга туруштук бере алган, акылдуу жана кандай гана оор жумуш болбосун аткара алам деп эсептесем, анда, балким, коомдук иденттүүлүктө (белгилүү бир топ) мен лидерлик кызматка талапкер болом, өзүмө көңүл бурдуруп, башкарууга умтулам.
Тескерисинче, эгер менин өзүмө болгон баам төмөн, туруксуз же татаал болсо, анда мен группада пассивдүү позицияны карманууга, бирөөнү ээрчүүгө, жоопкерчиликти берүүгө жана жакшылыктан үмүт кылууга умтулам. Демек, өспүрүмдүн өзүн-өзү сыйлоо сезими канчалык жакшы жана гармониялуу болсо, ал ошончолук активдүү позицияны ээлейт жана активдүү коомдук ролдорго умтулат.
- Өспүрүм курактагы психологиялык жана эмоционалдык өзгөрүүлөр инсандык калыптануусуна кандай таасир этет?
- Өспүрүм куракта иденттүүлүк жаңыча курулат. Себеби, гормоналдык фон кескин өзгөрөт, экинчи баскычтагы жыныстык белгилер жана өзүн ичтен түшүнүү калыптана баштайт. Дененин жана үндүн формасын өзгөрүүсү "денем Мен" дегенди олуттуу түрдө өзгөртөт жана көптөгөн кызыктай ички сезимдерди жаратат. Бул адамдын жашоосунда абдан татаал мезгил болуп саналат. Ошондуктан, өспүрүмдөр психологиялык жактан абдан аялуу келишет. Алар көп учурда туруксуз эмоционалдык абалга ээ болушат, алардын ички психологиялык структуралары кайра курулат, алар тил аган, түз жүргөн, жакшы кичинекей бала болбой калышат. Өз максаттарын жана милдеттерин издей башташат, "өзүбүздүкү" сыяктуу аларды түшүнгөн адамдарды табууга аракет кылышат.
Бул учурда, өспүрүмдөр өз алдынча чечим кабыл ала башташы үчүн, ата-энелер менен болгон байланыштар үзүлөт. Көбүнчө бул кандайдыр бир эксперименттер: сексуалдык, баңги заттар, алкоголдук ичимдиктер, никотин. Бул учурда, өспүрүмдөр мыйзам чегинен чыгып, эмне болорун сынай баштаганда, чек араны изилдөөгө байланыштуу кооптуу учурларга туш болушат. Өспүрүм курак өтө аялуу, бирок инсандыкты калыптандыруу үчүн өтө зарыл мезгил.
Өспүрүмдөрдүн козголоңу учурунда белгилүү бир автономия түзүлөт, алгач өз алдынча ойлоно баштоо үчүн ата-эненин "туура" деген мамилесинен четтөө аракети башталат. Көбүнчө бул учурда өспүрүмдөр белгилүү бир топтордун, кандайдыр бир өспүрүм лидерлердин же максаттуу аудиторияга багытталган козголоңчу чоңдордун таасири астында калышат. Учурда өспүрүмдөрдүн аң-сезимин басып алып, ал жакка кызыктай идеяларды ыргыткан баштаган социалдык тармактар -TikTok менен Instagram өтө кооптуу болууда. Өспүрүмдөр негиздүү чечимдерди кабыл алуу үчүн али жетиштүү критикалык ой жүгүртүүгө жана курчап турган дүйнө жөнүндө билимге ээ эмес. Ошол эле учурда аларда өз алдынча чечим кабыл алууга жана өз позициясын көрсөтүүгө күчтүү каалоолору бар. Көбүнчө бул мезгилде алар белгисиздик, өздөрүн издөөдө, "мен киммин" деген түшүнбөстүк абалында болушат жана бул нормалдуу көрүнүш. Көбүнчө бул инсандыкты бекемдеген жана бойго жеткен адам болууга мүмкүндүк берген белгилүү бир жеке жана неврологиялык түзүлүштөрдү аңдоо, түшүнүү жана жетилүү аркылуу өтөт.
- Үй-бүлө иденттүүлүктүн калыптанышында кандай роль ойнойт? Билим берүү чөйрөлөрү жана теңтуштардын топтор кандай таасир берет?
- Инсандыктын калыптанышында үй-бүлөнүн ролу абдан бийик. Бул жерде 25% гана генетикалык салым болуп саналат, ал эми болжол менен 50%ы "эрте балалык релеванттык тажрыйба" же үй-бүлө, ата-эненин мамилеси, үй-бүлөлүк мамилелер, окуялар, баалуулуктар таасири ж.б. Бул өспүрүмдөргө катуу жана эки жактан таасир этет. Бир жагынан алганда, өспүрүмдөр адегенде ким экенине абдан катуу окшошуп калышат, ал эми алгачкы этапта балдар абдан тил алчаак жана ата-энесинен көргөн жана уккан нерселерин түз мааниде сиңиришет. Ал эми өспүрүм куракта козголоң башталат, алар алыстап, кандайдыр бир чек араны курууга аракет кылышат, бул аларга бардык үй-бүлөлүк мамилелерге жана эрежелерге сын көз менен кароого жардам берет. Бул эрежелер жана көрсөтмөлөр менен тажрыйба жасоо башталат. Бул учурда билим берүү чөйрөсү жана теңтуштарынын топторунун таасири башталат.
Жалпысынан алганда, адамга теңтуштарынан турган топтор чоң таасир этет. Бала бакчалар жана мектептер негизги компоненттердин калыптанышына олуттуу таасирин тийгизет. Мисалы, бала бакчада, мектепте ынтымактуу атмосфера болсо, бала татыктуу роль, лидерлик позицияны ээлей алса, кандайдыр бир авторитетке, урмат-сыйга ээ болсо, ал сүйлөсө угушса, , анда ал өзүнө ишенген, өзүнүн маанилүү жана маанилүү экенин түшүнгөн, бул дүйнөдө кандайдыр бир артыкчылыктарга укугу бар жана алдына койгон максаттарына жете алган өспүрүм болуп бой жетет.
Бирок кээде, тескерисинче болот, балага эч нерсе кыла албай, билбей турганын айтканда, ал жаман окуйт, мугалимдерге каршы чыга баштаган козголоңчулар тобуна кошулат, акырында четтетилген бир инсанга айланат, кандайдыр бир жакшылыкка же максаттарга татыктуу эмес сыяктуу ички ишенимдер менен байланышкан олуттуу кыйынчылыктарга дуушар болот. Көптөгөн терс көз караштар, чектөөчү ишенимдер пайда болот, булар бой жеткенде келечектеги жетишкендиктеринин деңгээлине жана жашоо сапатына чоң таасирин тийгизет.
- Иденттүүлүктүн калыптанышына массалык маалымат каражаттары, социалдык тармактар кандай таасир этет?
- Учурда иденттүүлүктүн калыптанышына массалык маалымат каражаттары, социалдык тармактардын таасири абдан күчтүү болууда, себеби чоңдор балдарга кичинесинен эле телефон, планшет, телевизор ж.б. берип коюшат. Ошентип бала жаштайынан виртуалдык реалдуулукта кирип кетет: алгач мультфильмдерди көрөт, анан TikTok. Балада маалыматтык чөйрөгө болгон ишенимдин белгилүү бир түрү өнүгөт. Маселен, мындан 35-40 жыл мурун учурдагыдай маалымат жок кезде балдар китеп окуу жана чыныгы баарлашуу аркылуу өнүгүп, баатырларды, жүрүм-турум үлгүлөрүн ошол жактан издешкен. Бүгүнкү күндө балдар TikTok, Instagram, YouTube Shorts аркылуу жүрүм-турум үлгүлөрүн моделдешет жана ал жакта өспүрүмдөр туурашы үчүн бурмаланган моделдер бар. Натыйжада азыр бизде 20-25 жаштагы өспүрүмдөр менен жаштардын ортосунда узак мөөнөттүү мамилелерди түзүү боюнча олуттуу көйгөй пайда болгон. Анткени балалык жана өспүрүм куракта интенсивдүү жеке байланыш болгондуктан, алар бой жеткенде, башка адамдар менен байланышуу, бирөөлөр менен эсептешүү адатына ээ болбой калышат.
Мындан тышкары, маданияттын белгилүү бир "америкалыкташтырылышы" жеке адамдын жамаатка караганда артыкчылыгы апыртылган вариантта жайылып, адамдар дайыма өз кызыкчылыктарын жана эмоцияларын гана эсепке алуусуна алып келет. Жашоодо эң негизгиси "бакыт" гана экени жана ага кандай жол менен болбосун жетүү керектиги тууралуу YouTube сайтында көптөгөн мотивация берүүчү видеолор да бар. Мунун баары өспүрүмдөрдү өтө назик жана аялуу, жашоонун кыйынчылыктарына туруксуз кылат. Ошондой эле, TikTok, Instagram, YouTube Shorts функциялары мээнин өтө кичинекей жана тез маалымат агымы, негизинен визуалдык агымдары менен иштөөнү үйрөнөрүн көрсөтүп турат.
Натыйжада, мээнин окуу учурунда өнүгүп жаткан бөлүктөрү иштетилбейт. Бул иш өспүрүмдөр үчүн абдан оор болуп, алар андан баш тартышат. Ал эми бизде өспүрүмдөрдүн ой жүгүртүүсүнүн деңгээли жана мүнөзү боюнча кыйынчылыктар жаралать, алар чоң көлөмдөгү маалыматты кабылдай алышпайт, бардыгын тезирээк, оңой жана жөнөкөй өздөштүрүүгө аракет кылышат. Натыйжада, өспүрүмдөр өздөрү үчүн кесип тандай албай, же бул жашоодо эмне менен алектенүүнү чече албаган кызыктуу көрүнүшкө кабылабыз. Анткени аларда ой жүгүртүү адаты жок.
Медианын таасиринин дагы бир көрүнүшү - адамдар маалыматты тынымсыз керектеп, дайыма социалдык тармактарда отурат. Бул маалыматтын "семирүүсүнө" алып келет, мээ маалыматты иштеп чыгууну токтотуп, аны жөн гана сактайт, иштетпейт жана чыгарбайт. Социалдык тармактардын дагы бир көрүнүшү - байланыш иллюзиясы. Мисалы, 10 миң подписчик 10 миң дос эмес. Мээ кыртышынын структуралык өзгөчөлүктөрүн изилдөөгө ылайык, адам үйүрүнүн максималдуу сыйымдуулугу 150 адамды түзөт. Бул биз чындап байланыш түзө турган сан. Ал эми биздин өспүрүмдөр, тоталдык виртуалдаштыруу шартында, түз физикалык байланышта болгон 150 адамга ээ эмес, бул виртуалдык байланыштар, башкача айтканда, толук эмес баарлашуу. Вербалдык эмес коммуникацияларды окуу үчүн аң-сезимсиз системалар бузулат, социалдык кырдаалдарды башкарууда кыйынчылыктар пайда болот, өспүрүмдөр коомду кантип түшүнүү жана анын кандайча иштеши боюнча чоң көйгөйлөргө дуушар болушат.
Блогерлердин арасында бир жагынан гана көрсөтүлгөн "баатырлар" бар, натыйжада инсандык бөлүнүү пайда болот, анткени татаал, кыйын жана жамандын баары четке кагылгандай сезилет.
Же тескерисинче, терс жагы да бар – караңгы делген жагы, зордук-зомбулукту тасмага тартуу, саясий үгүттөө жана башкалар аркылуу өспүрүмдөргө тийгизген таасири. Ал эми өспүрүмдөрдүн интернетке жана социалдык тармактарга болгон ишеними өтө жогору болгондуктан, критикалык ой жүгүртүүсү өтө төмөн болгондуктан, бул маалыматтын баары ички поляризацияны жаратып, же кооз жана жаркын, же коркунучтуу сүрөттү түзөт.
Бул бөлүнүү инсанга бир көп кырдуу инсандыкты чогултууга мүмкүндүк бербейт.
- Иденттүүлүккө байланыштуу өспүрүмдөр туш болгон кеңири көйгөйлөргө кайсылар?
- Иденттүлүккө байланышкан жалпы көйгөйлөр – бул ошол бөлүнүүнүн бир түрү. 11 жаштан 16 жашка чейин өспүрүмдөр "мен киммин" жана "мен кандаймын" деген эксперименттерди жүргүзүп, жашоонун сценарийин жана кичинесинде алган маалыматты текшерген аялуу курак. Мындан тышкары, бул жерде кыйынчылык социалдык тармактарда кооз жана жагымдуу жашоону чагылдырат, аларда " мен андай жашган жокмун, мен орточо жашайм" деген түшүнүк калыптанат..
Иденттүүлүктүн дагы бир кыйынчылыгы - бул дене менен байланышты жоготуу. Азыркы учурда өспүрүмдөр көбүнчө аз кыймылдашат, көп отурушат жана мониторду карап көбүрөөк убакыт өткөрүшөт. Натыйжада, дене менен байланыш кыйла бузулган болот. Натыйжада, бизде денебизди, каалоолорубузду жана муктаждыктарыбызды түп тамырынан бери түшүнүүдө көйгөйлөр жаралат. Бул абдан олуттуу таасирин тийгизет жана ичинде иденттүүлүк кризисин жаратат.
Ошондой эле "мен жакшымын" же "мен жаманмын", "мен татыктуумун" же "мен татыктуу эмесмин", "мен кыйынчылыктарды жеңе аламбы?" же "мен албайм" дегендин ортосунда иденттүүлүк көйгөйү бар. Бир жагынан, өспүрүм дагы эле туура жана жакшы жүрүм-турум бар экенин жана ата-эненин сөзүн угуу баш керек экенин эстейт, бирок экинчи жагынан, дүйнөгө чакырык таштоо, мисалы, достор сени спирт ичимдиктерин ичүүгө же мыйзамсыз иш кылууга чакырганда, бул жерде суроо туулат: мен эмне кылышым керек?
Ал эми иденттүүлүктөгү дагы бир негизги маселе өспүрүм өзүн жагымдуубу же жокпу чечкенинде. Өспүрүм куракта сексуалдуулук башталат жана өспүрүмдөр бирөөгө жагабы же жокпу сынап, мамиле куруу же курбай эле коюуну чече башташат. Бир жагынан сексуалдык кызыгуу абдан жогору болсо, экинчи жагынан абдан катуу тыюу салуулар болот. Бул өспүрүмдөр үчүн абдан олуттуу ички кризис.
- Иденттүүлүк кризиси жана чыр-чатактары кантип чечилет?
- Өспүрүмдөрдүн психологдор менен иштөөсү иденттүүлүк кризистерин жана конфликттерин чечүүгө жардам берет, же кээ бир чоңдордун авторитети керек. Мисалы, мурда мындай ролду спорт секциясынын машыктыруучулары аткара алчу. Айрыкча, балдар үчүн бул ата-эненин ордун алмаштыруучу фигура, улгайган, тажрыйбалуу чоң киши, ал жакшы чечимдерди сунуштай алат жана ага жардам берүү үчүн өспүрүмдүн тарабында болот.
Же азыр көптөгөн психологдор өспүрүмдөрдүн топтору менен иштешип, аларга туура чечимдерди табуу үчүн өздөрүн жана алар туш болгон кризистерди түшүнүүгө жардам беришет.
- Ата-эне дени сак инсан болуп калыптанууга кантип жардам бере алат?
- Көп ата-энелердин көйгөйү – үй-бүлөдө өспүрүмдүн болушуна көнө албоо. Ата-энеси үчүн өспүрүм апасы менен атасынын айткандарынын баарын аткарууга милдеттүү болгон бала бойдон калууда. Бардык жеке тенденциялар жана жат суроолор этибарга алынбайт.
Бул жерде эки вариант бар. Биринчиси, ата-эне менен болгон өтө катуу конфликт. Бул өспүрүм менен болгон мамиленин бузулушуна, үйдөн чыгып кетүүсүнө, антисоциалдык жүрүм-турумга алып барат, же өспүрүмдү келечекте өз алдынча чечим кабыл ала албаган, үй-бүлөсү менне 30-40га чыккыча жашап жүрө берген адамга айлантат. Болжол менен 25 жашка чыккан баланы ата-энелер жумуш издебей, эч нерсе кылбай, алардын мойнуна отурганы үчүн жемелей баштайт.
Менин практикамда өспүрүм курак 40 жашта башталган учурлар көп болгон. Анан кийин гана бойго жеткен эркектер менен аялдар ата-энелерине "жок" деп айтууга үйрөнүштү.
Эгерде ата-энелер адекваттуу болсо, өспүрүм менен туура мамиле кура билишсе, суракка албай, жай сүйлөшө алышса, өспрүмгө өз алдынча ой жүгүртүүгө, иш-аракет кылууга мүмкүнчүлүк беришс, балдар өспүрүм курагынан жакшы өтүшөт, бир аз козголоң эле кылбаса, бирок бул норма.
Ата-энелер өспүрүмгө өз алдынча эксперимент жүргүзүү үчүн мейкиндик түзүп берип, ошол эле учурда өспүрүм олуттуу чектерден өтө баштаганда, жанында болушу керек.
Эгерде өспүрүм тамеки жыттанып келсе, бул ага кыйкырууга же аны менен катуу сүйлөшүүгө себеп эмес. Бул никотинди колдонуу эмнеге алып келерин айтып, түшүндүрүүгө негиз болуп саналат. Андан бир нерсеге көз каранды болуп, тамеки чеге турган бурч издеп ары-бери чуркап, ыңгайсыз абалга кабылганды жакшы көрөбү деп сураңыз. Бул жерде кээ бир заттар менен эксперимент жасоонун жакшы жана жаман жактарын көрсөтүү үчүн сүйлөшүү жүрүп жатат. Же өспүрүм жоопсуз сүйүүгө кабылганын билдирип, ата-энесине кайрылса, анда жакшы. Ал эми ата-эне нотация окуп, анын жашында окууну гана ойлош керек деп, телефонун тартып ала баштаса, абдан чоң чыңалууну пайда кылат, ишеним жоголот, колдоонун төмөн деңгээли жаралат. .
Сүйлөшүү өспүрүм менен болгон мамиленин жана компоненти негизи болуп калат, өспүрүм тандоого укуктуу, ал эми ата-эне каалаган учурда сунуш кылууга жана аны кандай болсо ошондой жакшы көрүүгө укуктуу. Бул татаал дүйнөдө өспүрүмгө жардам берген ата-энелердин негизги мамилелери.
